Door Joost Niemöller

De kwestie is actueel gezien het komende referendum over het associatieverdrag met Oekraïne: Er is discussie over democratie en natiestaat. Maar niet over de bron: Het volk. Het volk moet zijn stem terugkrijgen. Alleen zo, en door het te redden uit de antidemocratische klauwen van de EU, kan de Nederlandse natiestaat weer echt democratisch worden. De eerste wereldberoemde woorden van de preambule van de Amerikaanse Grondwet luiden: ‘We the people.’ Dat drukt iets belangrijks uit: De staat is afgevaardigd door het volk, en het is niet andersom. Met de huidige bestuurselite is dat besef verdwenen, en het is tijd dat het volk zijn plaats terugeist. We hebben belangrijke lessen te leren van heel lang geleden, uit het democratische Athene, waar dit besef nog duidelijk bestond, en waarnaar gehandeld werd. Daarover hield ik gisteren onderstaande lezing in het prachtige Kampen, een van die Nederlandse plaatsen waar het oude Nederland nog voelbaar is (ja, Nederland is groter dan de Randstad), op een ponton in de IJssel, georganiseerd door het CDJA.

 

 

 

Bij het woord democratie denken we aan iets positiefs. Het begrip wordt als exportideologie van  het Westen gebracht, met name door de VS. Het wordt als argument aangevoerd om oorlog te kunnen voeren zelfs. Tegen principiële niet-democratieën, evil empires. Ook de EU voert de democratie telkens weer als positieve ideologie op, zonder overigens werk te maken van de invoering van een echte democratie: Alle beslissingen vinden achter gesloten deuren plaats, niemand heeft enig idee over de werkelijke machtsstructuren, nooit door enig volk gekozen beroepsbestuurders als Frans Timmermans spelen er een schimmige rol. Toch verspreidt diezelfde ondemocratische EU de blijde boodschap van de democratie. Iedereen in het Westen doet dat namelijk. In landen als China en Rusland wordt er minder over democratie gesproken, maar zelfs als dat gebeurt, dan nog niet in negatieve zin. Alleen fundamentalistische moslims lijken zich, zelfs met spandoeken in Europese steden, nog uitgesproken tegen de ideologie van de democratie te keren. Voor hen staat democratie daarmee gelijk aan het Westen en is dus de vijand. Hun ideologie is de door Allah en Mohammed gemaakte eeuwige stilstand. Hun wetboek uit de zevende eeuw na Christus is heilig verklaard en dus niet voor debat vatbaar. De islam is principieel niet-democratisch.

Ondanks al die propaganda voor de democratie als ideologie, is de democratie in werkelijkheid wereldwijd bezig aan een terugtocht. Dat gaat samen met de globalisering. Internationale organisaties als de EU en de VN nemen steeds meer wetgevende macht over, en daarmee neemt de democratische macht van volkeren binnen bestaande natiestaten af. In de VN verdragen van 1966 is ook het recht opgenomen van de zelfbeschikking van volken. Toch wordt juist het bestaansrecht van volken in de praktijk aangetast. In Europa vooral door het multiculturalisme en de massamigratie, die zorgt voor een proces van ‘omvolking.’ Over deze demografische aspecten wordt niet of nauwelijks gesproken, en wanneer dit wel gebeurt, heet het al snel ‘extreem-rechts.’ Om het weg te zetten en onbespreekbaar te maken.

Het proces van de uitholling van de natiestaat, en daarmee van de democratie, wordt door geen enkele wetenschapper nog ontkend. De discussie gaat over de omvang, de snelheid en de vraag hoe erg dat is, en wat er tegenover zou staan. De discussie over wat dit betekent voor een ‘volk’, wordt niet gevoerd. Er bestaat niet of nauwelijks wetenschappelijk onderzoek naar het ‘volk’, want dit onderwerp is taboe. In het maatschappelijke debat is dat al helemaal het geval.

Maar ‘volk’, ‘natiestaat’ en ‘democratie’  zijn in werkelijkheid onverbrekelijk met elkaar verbonden begrippen. Het gaat niet aan om over democratie te spreken, zonder het volk erbij te betrekken, want dan wordt democratie een hol begrip. Een export ideologie. Democratie werkt alleen als dit het politieke systeem is van een groep mensen die belangen, verantwoordelijkheden, gewoonten, rituelen, taal en geschiedenis met elkaar delen. Een groep die zich door cultuur en afkomst verbonden voelt. Een groep die, om in sociologische termen te spreken, weinig hoeft te doen aan bridging, en veel af kan met bonding. Een vanzelfsprekende, ontspannen samenleving, waarin men elkaar niet in de haren hoeft te vliegen over Zwarte Piet, want daar weet men gewoon dat dit geen racistische betekenis heeft.

Dat democratie een positief ding is, is overigens nog helemaal niet zo lang geleden een vanzelfsprekendheid geworden. Dat gebeurde pas in de negentiende eeuw in de Europese beschaving en in de VS even daarvoor. In de periode na de eerste golf van verlichting. Niet toevallig viel dit samen met de sterke opkomst van het nationalisme, dat samen ging met de industrialisering en de opbouw van sterke bureaucratieën. Ik vat hier even heel kort door de bocht het werk samen van invloedrijke sociologen als Francis Fukuyama en Ernest Gellner. Een natiestaat die, in de woorden van de niet minder invloedrijke politicoloog Benedict Anderson, vooral een verbeelde samenleving is, een van nationale mythen bijvoorbeeld, en die, zo leert het belangrijke onderzoek van de socioloog Anthony D. Smith, altijd een etnische basis heeft. En als het woord ‘etnisch’ valt, dan valt direct het woord ‘Hitler’ en is daarmee iedere vorm van rationaliteit het raam uit.

We hebben het hier alleen helemaal niet over omstreden onderzoek, maar over onderzoek waarover gewoon wordt les gegeven op de universiteiten. Anthony D. Smith wijst in zijn imponerende, zeer stevig onderbouwde boek The Ethnic Origins of Nations, op  het tientallen eeuwen lange bestaan van gemeenschapsvormen van volkeren in de vorm van mono-etnische stadstaten die uitstegen boven stamverbanden, met religie als bindmiddel, zeg maar beschavingen die opkwamen en ten onder gingen. Deze staatsvormen zijn al zo oud als de historische mensheid, maar democratieën zijn eerder uitzondering dan regel. De democratie is net zo’n witte raaf als het atheïsme. Maar verder bestaat er tussen die twee geen band, kijk maar naar Stalin.

De eerste keer dat het woord Demokratia in positieve zin werd gebruikt, was wel lang geleden, namelijk al in de vierde eeuw voor Christus in het vroegere Athene. Maar dat zou slechts een korte periode in de geschiedenis inluiden. Een dikke eeuw in een enkele stadstaat. Ook in de geschiedenis van de antieke Grieken een voorbij vliegend moment. Ondertussen hebben we het er nog wel vaak over. En terecht. Want het was een bijzonder interessante tijd.

Alleen tussen 403 en 322 voor Christus, de tijd van de redenaar Demosthenes, bestond er in de stadstaat Athene een democratie. En niet zomaar een democratie, ook een directe democratie, waarbij de grote beslissingen over oorlog en vrede werden genomen door de burgers zelf, zonder tussenkomst van afgevaardigden. De beslissende vergadering bestond uit zesduizend man. Ja ‘man’, want vrouwen maakten er geen deel van uit. Ook slaven niet. De slaven waren overigens ver in de meerderheid in Athene. En ook de velen zogeheten Metoiken niet, de in Athene wonende buitenlanders, waarvan de ouders niet in Athene waren geboren. In de economie van Athene konden de slaven en de Metoiken overigens wel volwaardig functioneren: ze waren soms rijk, ook de slaven. Al waren er beperkingen: handel en nijverheid was voor hen toegestaan, landbezit niet. Maar bij de bouw van een overheidsgebouw bijvoorbeeld konden alle drie de groepen op gelijkwaardige, en ook gelijk betaalde wijze betrokken zijn. Alleen de mannelijke burgers van Athene gingen over de politiek.

Gerekend binnen de populatie van de mannelijke burgers was het Athene van Demosthenes extreem democratisch. Er bevonden zich toen naar schatting zo’n dertigduizend mannelijke burgers in Athene. Bij de aanwezigheid op de vergadering van zesduizend, gold de regel wie het eerst komt, die het eerst maalt. Er waren er overigens maar enkelen die opstonden om het woord te nemen. Dat waren in de praktijk vooral degenen die opgeleid waren in de retorica. Professionals. De vergadering begon bij het aanbreken van de dag en duurde meestal een aantal uren. De meeste burgers waren niet meer dan  publiek en beslisten aan het eind met simpel handopsteken. Meerderheden werden op basis van die handen geschat. Het was dus niet oeverloos, maar zeer effectief. Toch ging het vaak om beslissingen over leven en dood. Over oorlogen waarbij de burgers van Athene massaal sneuvelden. Niet alleen zijn democratie en volk verbonden, in die zin dat er geen ware democratie kan bestaan zonder volk, ook zijn er voor die gemeenschappen oorlogen nodig. Dat is een waarheid waar we tegenwoordig niet aan willen, maar wat de geschiedenis onophoudelijk bewijst. Perioden zonder oorlog zijn de grote uitzondering. Ook in Athene was dat zo.

In zijn zeer gedetailleerde studie over de democratische periode in Athene, The Athenian Democracy in the Age of Demosthenes, schrijft de Deense politicoloog Mogens Herman Hansen dat Athene geen natiestaat is in de moderne zin van het woord, want in Athene vielen volk en natie samen. Waarbij onder ‘volk’ dus, nogmaals, niet alle inwoners van Athene werden verstaan, maar alleen de mannelijke burgers die in genetisch opzicht verbonden waren. En die verbondenheid was ook verbonden aan een grondgebied. Blut und Bodem gingen in het democratische, maar ook in het niet democratische Athene vanzelfsprekend samen.

In de moderne natiestaat zijn ‘volk’ en ‘staat’ gescheiden begrippen geworden. Waarbij er over ‘volk’ vooral nog maar weinig gezegd wordt. Als juridische of politieke eenheid bestaat het begrip niet. Alleen in culturele zin wordt er nog van een volk gesproken. En dan moeten we eigenlijk zeggen in sociologische, dan wel antropologische zin. Al lijkt niemand te weten wat ermee bedoeld wordt. Of, denk ik dan: te willen weten. Want je kunt op wetenschappelijke wijze relativeren en ontrafelen wat je wilt: Een volk bestaat net zozeer als een man of een vrouw. Of als ‘intelligentie.’ Iedereen weet gelijk waar je het over hebt. De problemen ontstaan bij de wetenschappelijke definities.

Maar, zoals gezegd, juridisch bestaat het volk nauwelijks nog. Bijvoorbeeld in Nederland, wat zo anders georganiseerd is als het democratische Athene. In het beroemde artikel 1 van de Nederlandse grondwet wordt gesproken over gelijke behandeling voor ‘Allen die zich in Nederland bevinden.’ De aanwezigheid op Nederlands grondgebied is dus juridisch gesproken essentieel. Niet de verbondenheid door afkomst. En dat discriminatie niet is toegestaan, hangt daar uiteraard mee samen. Er wordt dus niet, als in het democratische Athene, een onderscheid gemaakt tussen het volk, dat, volgens afkomst, speciale politieke rechten heeft, en andere mensen die zich op het grondgebied bevinden. In de praktijk pakt dit overigens ook in Nederland anders uit. Het bezit van de Nederlandse nationaliteit is in werkelijkheid een voorwaarde om volledige toegang tot de Nederlandse verzorgingsstaat te krijgen. Maar het bezit van een dubbele nationaliteit doet daar weer geen afbreuk aan. Nationaliteit wordt dus niet als een unieke, verplichtende, verbinding gezien, maar als een optie, als iets om mee te shoppen.

Hoewel er dus in de praktijk soms sprake is van discriminatie tussen alle mensen die zich toevallig op het Nederlandse grondgebied bevinden, namelijk het bezit van de nationaliteit, doet artikel 1 van de Grondwet alsof dit niet zo is. Dit geeft de schizofrenie aan die is ontstaan door de taboewerking.

Overigens wordt er in artikel 2 wel het nodige gezegd over de wettelijke bepalingen over toelating en uitwijzing van ‘vreemdelingen’, zoals het hier genoemd wordt, en over het feit dat de wet regelt wie Nederlander is. Maar erg duidelijk is ook dit niet. Niet voor niets vonden er in de Tweede Kamer verhitte discussies plaats over wat een ‘Nederlander’ is en wat een ‘vreemdeling.’ Deze discussies droegen een structureel karakter in de negentiende eeuw, toen men sowieso nog gewoon was om in de Kamer discussies te voeren over fundamentele onderwerpen. Nu, met de benauwende grauwsluier van het politiek correcte vangnet, zijn alle belangrijke discussies aangaande het volk van Nederland, tot verboden gebied verklaard. Toen ging het bijvoorbeeld over de vraag hoeveel generaties iemand in Nederland zou moeten wonen, willen we hem een Nederlander kunnen noemen, met alle rechten die daaraan verbonden zijn. Begrippen als het afstammingsbeginsel en het territorialiteitsbeginsel waren levende begrijpen en er werd op niveau over gesproken. En zelfs nog in de al politiek correcte jaren tachtig van de vorige eeuw was er nog een bewindsvrouw van de CDA, staatssecretaris van Justitie Korte-Van Hemel, die vond dat er aan het Nederlanderschap een meer dan juridische invulling gegeven moest worden; Verbondenheid met Nederland stond centraal en dubbele nationaliteit was daarom ongewenst. Men is het bij het CDA inmiddels allang weer vergeten, omdat er over deze belangrijke zaken in de politiek nauwelijks nog wordt nagedacht. Het gaat over ‘het volk’.  En dat is weggezet als ‘extreem-rechts.’

Er is nog een ander belangrijk punt. Democratie hangt samen met vrijheid. Ook met vrijheid van meningsuiting. Dat was al zo in de democratische periode van de stadstaat Athene. De genoemde Mogens Herman Hansen schrijft dat het Griekse begrip ‘vrijheid’, Eleutheros, tegenwoordig vaak wordt opgevat in nauwe zin, namelijk als het ‘niet-slaaf-zijn.’ Maar Hansen maakt duidelijk dat het begrip breder was en wel degelijk iets betekende dat ons begrip ‘vrijheid’ zeer benaderde. De wetten in Athene, dienden, voor een groot deel net als onze Grondwet, in de geest van de oorspronkelijke opsteller Thorbecke, ervoor om de staatsautoriteiten aan beperkingen te leggen waardoor de burger beschermd werd tegen de staat.

Het beperken van de meningsvrijheid valt daar uiteraard niet onder. Mogelijk waren de burgers van Athene daarin zelfs meer vrij dan wij. De redenaar Demosthenes zou gezegd hebben dat het verschil tussen Atheense democratie en Spartaanse oligarchie werd uitgedrukt in het feit dat een Atheense burger hardop mocht zeggen dat hij het systeem van Sparta prefereerde boven dat van Athene, terwijl in Sparta alleen gezegd mocht worden dat men het Spartaanse systeem bewonderde. In Nederland is die vrijheid niet zo uitgebreid. Vorige week werd het de Engelse historicus David Irving verboden om in Den Haag een lezing te geven over homoseksualiteit in het Derde Rijk. Dit was omdat hij eerder de officiële versie over de Holocaust had aangevochten, en hij voor zijn uitspraken in Oostenrijk in de gevangenis was beland. Vanwege ‘verheerlijking van het Derde Rijk.’ In Athene mocht je Sparta vrijelijk bewonderen.

In Nederland zijn er ook allerlei willekeurig toegepaste beperkingen op de vrijheid van meningsuiting als het ‘discriminatie’ betreft. Hans Janmaat werd veroordeeld omdat hij de ideologie van de multiculturele samenleving hardop verwierp. Geert Wilders moet voor de rechter komen omdat hij hardop zei dat hij minder Marokkanen wil.

Ik kan me moeilijk voorstellen dat een Atheense burger voor dergelijke uitspraken veroordeeld zou worden. Ik denk ook niet dat dit in 1983 toegevoegde artikel 1 van de Grondwet  in de geest is van de liberaal denkende Thorbecke. Die zich overigens niet van harte inzette voor een algemeen kiesrecht. Laat staan voor directe democratie voor het hele Nederlandse volk. In de tijd van Thorbecke was democratie iets voor hoger opgeleiden en welvarenden. Pas toen de liberalen een openbaar schoolsysteem hadden opgezet, dat niet christelijk was, en katholieken en protestanten voor hun eigen scholen zelf moesten betalen, kwam de schoolstrijd, en daarmee de emancipatie van het volk, in zuilen, met name door de rol van de onvermoeibare Abraham Kuyper. En toen de socialisten kozen voor de parlementaire democratie in plaats van voor de revolutie, ontstond beetje bij beetje, en uiteindelijk in 1918 ook voor vrouwen, het algemeen kiesrecht. Een belangrijk moment, en een goede reden, wat mij betreft, om er een feestdag voor te maken, een dag voor de democratie. Maar in Nederland vieren we de democratie gek genoeg niet.

Er is in Nederland af en toe directe democratie, en dat wordt dan gelijk ervaren als een enorm ding waar vraagtekens bij gezet worden, zoals nu bij het referendum over het associatieverdrag met Oekraïne. Wat men overigens niet beseft, is dat er wel degelijk ook in Nederland vaak directe democratie wordt beoefend. Bijvoorbeeld in een aandeelhoudersvergadering, of bij een vergadering van een vereniging van huiseigenaren. Wie weet hoeveel van dergelijke vormen van directe democratie er achter gesloten deuren bestaan. In die gevallen is er sprake van een georganiseerd verband van betrokkenen. Zo worden beslissingen uiteindelijk naar tevredenheid van iedereen genomen, zowel voor de winnaars als voor de verliezers. Ze kunnen weer samen verder.

Bewoners van een land, of van een gemeente, zijn natuurlijk net zo goed betrokken partijen. Ze betalen belasting, ze maken deel uit van een leefgemeenschap, ze gehoorzamen meestal de wet. Omdat het moet, maar ook omdat ze het willen. Een natie is dus een goede organisatievorm voor directe democratie. Ook gemeenschappen binnen die natie zijn dat. Waarom waren de bewoners van Geldermalsen en Heesch zo woedend toen ze hoorden dat ze een AZC kregen? Vooral omdat ze merkten dat hun gemeenschappen werden veranderd, terwijl zij, de direct betrokkenen, er geen stem in hadden. Althans, dat was wat ik vooral van hen hoorde. De burgemeester was hen toegewezen. Het bestuur speelde onder een hoedje met de regering in Den Haag. Een referendum in zo’n gemeenschap zou een oplossing geweest zijn.

Ja, maar denkt dan de bestuurselite, dan stemmen ze tegen. Want het volk is xenofobisch en wil geen veranderingen. Als we kijken naar Zwitserland, waar het volk in nationaal en in lokaal verband in vaste regelmaat om hun mening wordt gevraagd, blijkt dat dit soms het geval is, maar soms ook niet. Ja, er zijn in Zwitserland beperkingen gekomen voor de immigratie. Groter dan in de EU. De islam wordt er deels aan banden gelegd, bijvoorbeeld door het na een referendum tot stand gekomen minarettenverbod. Toch is het stemgedrag van de Zwitsers niet zo eenduidig te interpreteren. Het vrije Zwitserse volk bekijkt het van geval tot geval. Zwitserland stemde eerst tegen de VN, daarna ervoor en altijd tegen de EU, maar uiteindelijk toch voor Schengen. Dit weekend werden de Zwitsers gevraagd of immigranten na het plegen van twee misdaden in tien jaar het land uitgezet moesten worden. Zestig procent van de Zwitsers zei nee.

In de VS kan het voor immigranten onmogelijk worden een Green Card te krijgen met een strafblad, dus zo’n vreemde regeling zou het ook in Zwitserland niet zijn. Ook in Duitsland is het verkrijgen van de Duitse nationaliteit zeer lastig, zo niet onmogelijk met een strafblad. Dit maakt dat het lidmaatschap van een nationale gemeenschap iets is wat verdiend moet worden.

In Nederland stellen we nauwelijks eisen. Ja, wie zich aan oorlogsmisdaden heeft schuldig gemaakt kan als asielaanvrager mogelijk geen verblijfsvergunning krijgen. Maar zo iemand kan dan in Nederland ook weer niet vastgezet worden. Een ambtenaar zal eens per half jaar een gesprek met je voeren, zo bleek gisteren uit een brief van staatssecretaris Dijkhoff aan de Kamer. Meer kan niet, omdat Nederland zich verbonden heeft aan internationale verdragen. Wat de Nederlandse bevolking daarvan vindt, doet in zo’n geval totaal niet ter zake.

In Zwitserland bestaat geen onvrede over de politiek, want de politiek, dat zijn ze zelf. Uit onderzoeken blijkt telkens die tevredenheid onder de Zwitsers. In Nederland bestaat er heel veel onvrede over de politiek. En er bestaat nog veel meer onvrede over het theaterstuk in Brussel. Omdat men het gevoel heeft machteloos toe te kijken, de gedane beloften in verkiezingstijd niet worden ingelost, en men sowieso bij de werkelijk belangrijke beslissingen niet wordt geraadpleegd. En als men wordt geraadpleegd, zoals bij het referendum over de Europese Grondwet, dan wordt de stem van het volk domweg genegeerd. Dat gaat uiteindelijk niet straffeloos en daarom stemt men op het laatst niet meer, of alleen op protestpartijen.

De vraag is of er een sterke natiestaat kan zijn die uit verschillende volkeren bestaat. In zekere zin is Zwitserland een voorbeeld van een multi-etnische, meertalige natiestaat, die haar blijvende kracht ontleent uit het feit dat het een echte democratie is, met belangrijke elementen van directe democratie. (Alhoewel niet te vergelijken met het democratische Athene.) De gebrekkige democratische toestand van het schijnland België vergroot alleen maar het bewustzijn dat er twee, en eigenlijk drie, volkeren in leven, die maar zeer beperkte solidariteit voor elkaar zijn gaan voeren.

Amerika wordt vaak opgevoerd als het land waar meerdere volkeren samen kunnen gaan. Er zou een ‘smeltkroes’ zijn ontstaan. Opvallend genoeg hoor ik die laatste term nauwelijks nog. De inter-etnische spanningen liggen nu al te duidelijk op straat. Dat is niet van vandaag op gisteren. De Franse edelman Alexis de Tocqueville wees er al in zijn klassiek geworden Democracy in America, uit 1835, op dat de ontwikkeling van de toen unieke Amerikaanse democratie gehinderd wordt door de spanningen tussen etnische groepen: De Europese blanken, de zwarte slaven en hun nakomelingen, de oorspronkelijke Indianen. Er bestaan inmiddels bibliotheken vol over deze spanningen. Een van de meest lucide boeken over democratie, etnische groepen, en cultuur in de Verenigde Staten, was dat van Samuel Huntington: Who are we? Huntington beschrijft uitvoerig hoe de huidige Amerikaanse democratische structuur een protestantse cultuur is, die wordt ondermijnt door de katholieke cultuur van de steeds prominenter aanwezige latino’s uit Mexico en Zuid Amerika.

Huntington stelt het zeer duidelijk:

 

One has only to ask: Would America be the America it is today if in the seventeenth and eighteenth centuries it had been settled not by British Protestants but by French, Spanish, or Portugese Catholics? The answer is no. It would not be America, it would be Quebec, Mexico, or Brazil.

 

Daar lijkt me geen speld tussen te krijgen. Het multi-etnische en steeds meer multiculturele Amerika zal vroeg of laat zijn eenheidssturende krachten verliezen, en het nu nog relatief nieuwe politiek correcte jargon zal na vele rechtszaken het vrije debat en daarmee de democratie van het volk smoren. Omdat er dan geen ‘volk’ meer is. Niet voor niets komt het spreken hierover steeds meer in de verboden zone. Zo gaat het altijd met waarheden die ons niet uitkomen.

Mijn conclusie:

De democratie kan alleen gered worden door het volk. Het volk kan alleen gered worden door de democratie. De natiestaat zal alleen overleven als dit de natiestaat van een volk is.