Een eeuw geleden stortte het Ottomaanse Rijk ineen. Nu de herkansing?

Door Marcel van Ellen

 

Heb ik iets gemist? In deze tijd, waarin we ons een slag in de rondte herdenken waar het gaat om memorabele feiten, data, gebeurtenissen, heb ik weinig gelezen over de oproep tot een Heilige Oorlog door Turkije tegen Groot-Brittannië, Frankrijk, Rusland, Servië en Montenegro op 12 november 1914, bijna honderd jaar geleden. Hiermee werd het Ottomaanse Rijk deelgenoot in het wereldwijde conflict dat de Eerste Wereldoorlog zou gaan heten. Tevens is er een parallel te trekken naar de huidige tijd. Stof voldoende voor prachtige geschiedkundige en opiniërende artikelen, zou ik denken. Alleen in de NRC van 15 november vond ik een lezenswaardig artikel (“Turkse jihad viel in zijn eigen zwaard’).

Saillant detail is dat Turkije zowel in de Eerste als in de Tweede wereldoorlog de zijde koos van (Nazi-) Duitsland. In 1944 werd op het laatste ogenblik gewisseld en tactisch gekozen voor de geallieerde partij en de oorlog verklaard aan Duitsland, om zodoende een stem te krijgen bij de vredesconferenties. Voornamelijk om de Zionisten een voet dwars te kunnen zetten, die geen stem, maar alleen het bloed van hun kinderen hadden om hun deelname aan de strijd te bewijzen; want in het hele Midden Oosten waren het alleen de Joden die steun gaven aan en meevochten met de geallieerden.  Desondanks blijft het feit, dat Turkije (en de Arabische wereld) zich telkens onomwonden schaarde achter oorlogszuchtige machthebbers, prominent aanwezig. (Hoezo, islam is vrede?)

In 1914 omvatte het Ottomaanse Rijk nog gebieden helemaal tot de Perzische Golf en de Indische Oceaan. Het Rijk omvatte ondermeer de landen die we nu kennen als Irak, Syrië, Israël, Palestina, Jordanië, Armenië, een groot deel van Arabië en van Yemen.

De Turken wilden al jaren graag een bondgenootschap met een Europese grootmacht, maar dat was minder eenvoudig dan het leek (net als nu). Hun Ottomaanse Rijk was al een eeuw in verval en werd door niemand meer serieus genomen.

Buurland Rusland was uitgesloten als bondgenoot, want de Russen hadden regelmatig oorlog met het Ottomaanse Rijk gevoerd en stimuleerden het Slavische nationalisme tegen de Turken op de Balkan. Daarbij aasde Rusland op Constantinopel en wilde graag een haven aan de Middellandse Zee.

Engeland had het zwakke Ottomaanse Rijk tientallen jaren gesteund, om de Britse route via het Suezkanaal naar de koloniën in Azië, zoals India, te beschermen. Maar in 1911 werd een verzoek om een vast verbond door de Britse bemiddelaar Winston Churchill afgewezen. Hij sprak over ‘het schandalige in elkaar stortende doodarme Turkije.’

Alleen Duitsland zag een bondgenootschap wel zitten; in 1913 stuurde Duitsland een militaire missie naar Turkije om het Turkse leger te reorganiseren en op een gegeven moment was er zelfs sprake van een treinverbinding tussen Berlijn en Bagdad.

De Jihad, uitgeroepen door de hoogste moslimgeestelijke van het rijk, Essad Effendi Sheik al Islam namens sultan Mehmed V (de laatste kalief), beoogde alle moslims (en met name die in de koloniale gebieden) op te roepen tot een gezamenlijke strijd tegen het Westen, enerzijds om het wankelende Ottomaanse Rijk te verenigen, anderzijds om de Arabieren gunstig te stemmen. De sultan werd beschouwd als opvolger van Mohammed en hoeder van de islam. Een heilige oorlog zou wereldwijd alle moslims binden tot de strijd.

De meeste moslims – op Turken, Afghanen en Perzen na – werden destijds overheerst door vreemdelingen. Essad Effendi zag het uitbreken van de oorlog in 1914 als de kans bij uitstek om de machtige maar onderling strijdende Europese partijen de doodssteek toe te brengen. Hij formuleerde het in zijn fatwa als zou het Ottomaanse Rijk cq de Islam bedreigd worden door ‘diverse vijanden’ en hadden moslims de plicht te strijden tegen vijanden van de islam die hen probeerden te annihileren (vernietigen).

Duitsland verwachtte garen te spinnen bij deze jihad. Ten eerste kon het Ottomaanse Rijk door de strategische ligging van het land de Zwarte Zee afsluiten. Door deze blokkade zouden de Russen de Middellandse Zee niet meer kunnen bereiken. Via die weg konden dan geen voorraden of bondgenoten vervoerd kunnen worden.

Ten tweede hoopten de Duitsers dat koloniale machten als Engeland en Frankrijk met hun vele miljoenen islamitische onderdanen buiten Europa in de problemen zouden komen.

Uiteindelijk vielen de Ottomanen in hun eigen zwaard. De jihad-retoriek leidde tot nietsontziende campagnes tegen christelijke Grieken en Armeniërs (nog steeds ontkend door Turkije), en dat geweld droeg - naast de nederlagen tegen de troepen van de Entente - bij tot de definitieve ontbinding van het immense rijk. De Turkse republiek die in de jaren ’20 werd uitgeroepen door Mustafa Kemal Atatürk bracht een scheiding aan tussen islam en staat – en in 1924 werd het kalifaat afgeschaft.

Ook de Duitse pan-islamitische strategie wierp op de korte termijn geen vruchten af. Het waren Engeland en Frankrijk die na de Eerste Wereldoorlog vaste voet kregen in de Arabische wereld. Toch had Duitsland nu een reputatie in het gebied die gunstig afstak bij die van de traditionele koloniale mogendheden. Nazi-Duitsland wist tijdens de Tweede Wereldoorlog daarvan te profiteren.

Ook daarna behield de Bondsrepubliek een anti-koloniaal imago, waardoor ze naar het schijnt nog steeds aanzienlijke invloed heeft in het Midden-Oosten. Dat gegeven maakt Duitsland extra verantwoordelijk in haar rol als Europese staat tegen de denkbeelden van Turkije en de invloed van de islam, die het westen tracht te ondermijnen. Aangezien een terugkeer tot de vroegere toestand (een Europees bolwerk dat zich niet schuldig voelt superieur te zijn op het gebied van wetenschap, humaniteit, rechtvaardigheid en vrede) onmogelijk is (en wellicht onwenselijk omdat het ook de kiemen bevat van ondergang door teveel humaniteit), is het zaak om de oplossing te zoeken in de weg van voortgang in de huidige tijd. Want de tijd die de problemen voortbrengt, biedt ook middelen hier tegen op te treden.

Genezing is alleen denkbaar in de weg der vooruitgang naar een nieuwe toekomst. Het nieuwe geeft zelf de middelen aan ter bestrijding van het verkeerde in het nieuwe. Het is de vraag of Duitsland deze verantwoordelijkheid oppakt en zijn invloed in het Midden Oosten aanwendt ten goede.

Europa, in naam verenigd maar onderling nog steeds verdeeld, is nog steeds en waarschijnlijk meer verzwakt dan honderd jaar geleden. Het kalifaat is nieuw leven ingeblazen door een zelfbenoemde Irakees en Turkije aarzelt in te grijpen aan de Syrische grens. De kansen liggen immers aan de andere zijde…… De Europese daadkracht van een eeuw terug is bij de machthebbers verdwenen en de Europese volkeren moeten met lede ogen toezien hoe hun welvaart wordt verkwanseld.

Wie zei ook alweer dat wie niet leert van het verleden, gedoemd is het nogmaals te beleven?