Door Ron Doherty

Op 27 augustus dit jaar presenteert het kabinet ‘Actieprogramma integrale aanpak jihadisme’. Een plan van aanpak in 38 punten. Het is opgedeeld in bestaand, nieuw en versterkend beleid dat de overheid zal in-/doorvoeren ter bestrijding van het gevaar. Wie het goed leest en tot zich door laat dringen beseft dat het kabinet met lege handen staat, geconfronteerd met het relatief nieuwe fenomeen dat jihad(ganger) heet. In Nederland woonachtige mensen die huis en haard verlaten om te strijden voor de oprichting van een kalifaat. Dit fenomeen stelt ons voor belangrijke vraagstukken, onderwerpen waar vaak maar al te graag voor weggekeken wordt. De vrijheid van meningsuiting, het recht te geloven, de invloed van cultuur en religie, de multiculturele samenleving en de relevantie van politieke ideologieën.

Ik ben niet gerust gesteld door dit kabinetsvoornemen, het plan is een boekje vol lapmiddelen, een handboek voor dweilen met de kraan open. De huidige perceptie van religie en haar rol in de samenleving, de heiligverklaring van artikel 6 GW en de angst voor politiek incorrecte uitspraken houden de politiek in een wurggreep. Het moge zo klaar als een klontje zijn dat de dreiging uit islamitische hoek komt, ook al beweren tegenstanders dat jihadisten de islam slechts verkeerd begrijpen of zelfs bewust misbruiken. Quatsch is het, de islam is juist heel eenvoudig te begrijpen als handvest voor terreur. Maar dat is nu eenmaal geen boodschap die goed verkoopt tijdens politieke campagnes. Liever houden de gekozen volksvertegenwoordigers ons voor dat met goed speurwerk en de beste intenties het probleem jihadisme ook te tackelen valt. Mijns inziens is dit een gevaarlijke desillusie die slechts dient ter handhaving van bepaalde politieke waarden en normen die zich niet meer verhouden tot de praktijk van vandaag. Om dit aan te tonen ik licht vier hoofdstukken uit het actieplan toe om de onmacht van het kabinet te bewijzen.

Risicoreductie jihadgangers:
‘Beperken van risico’s die uitgaan van jihadgangersmet alle mogelijke middelen’

De afgereisde (en teruggekeerde) jihadist is het haasje volgens het Actieplan. Hij/zij verliest de Nederlandse nationaliteit (4), wordt op de terrorismelijst geplaatst (8) en verliest het recht op uitkering en overige financiële toeslagen (9). Tot zover de ‘keiharde maatregelen’, over de rest van dit hoofdstuk horen we maar weinig in de media, terwijl het laatste woord over dit hoofdstuk nog lang niet geschreven is. Hoe keihard zijn die maatregelen écht? Kijken we bijvoorbeeld naar punt 12:

Ondersteuning bij het (hernieuwde) contact met familie en verlening van reguliere consulaire bijstand voor personen die uit de jihadistische beweging willen stappen.

Opmerkelijk aan dit voornemen is dat het haaks staat op  punt 4,8 en 9. Wie als ‘onderkende(*) uitreiziger’ wordt aangemerkt zal niet per definitie worden onderworpen aan het nieuwe beleid. Er bestaat dus een mogelijkheid om met behulp van de lokale ambassade een terugweg naar Nederland te vinden. Op zich een warm menselijk gebaar, er zullen ongetwijfeld veel zwakke meelopers zijn geronseld die, eenmaal aangekomen pas goed begrepen hoe diep ze zichzelf in de nesten hadden gewerkt. Toch lijkt het me geen goed idee om deze begripvolle opstelling manifest te maken. Compassie voor een paar sukkelaars met de spreekwoordelijke moeilijke jeugd kan ik nog begrijpen, zoiets behoort echter tot de discretionaire bevoegdheid van de minister van Binnenlandse Zaken en/of Justitie. Gelet op de recente dreigingen die ISIL heeft geuit richting Europa lijkt het me zaak zo min mogelijk mazen in de wet te creëren. Het kabinet doet dit door iedereen die zegt ‘ gedesillusioneerd of getraumatiseerd’ te zijn aanspraak te laten maken op deze straffeloze vluchtroute. (* door justitie is geïdentificeerd)

Tel daarbij op dat er al heel veel jihadgangers zijn teruggekeerd uit Syrië, ze worden begeleid. Kennelijk allemaal spijtoptanten of kan justitie niet achterhalen wat de heren precies hebben uitgespookt op islamsafari in Syrie? Ik heb zo m’n bange vermoedens.

Interventie uitreis
Dit hoofdstuk is genieten geblazen voor wie graag de boel bij elkaar houdt- in de meest letterlijke zin van het woord. Het kabinet kiest expliciet voor de methode deur-op-slot, niemand het land uit. Wie toch een all-in Kobane nastreeft riskeert arrestatie (14a,c) verlies van geldig legitimatiebewijs (15a,b) of een belletje van de burgervader (16). Samen komen we er wel uit moet het kabinet gedacht hebben, alhoewel dat ‘samen’ voor meerdere uitleg vatbaar is. De ene jihadist is namelijk de andere niet, zo zal blijken.

Alles draait om ‘aansluiting’, het voornemen en uitvoeren van het plan tot aansluiting bij een jihadistische strijdgroepering. Wanneer er sprake is van aansluiting, dat wordt niet duidelijk. Het Actieplan wekt de indruk dat aansluiting gezien moet worden als fysieke aansluiting bij een jihadistische beweging. Er bestaat een verschil in benadering van afgereisde/teruggekeerde jihadisten en jihadisten die nog in het land verblijven. De eerste groep riskeert ontneming van het Nederlanderschap (punt 4)  terwijl de andere groep slechts wordt aangehouden en aangeklaagd. Kennelijk denkt het kabinet dat jihadisten in niet-islamitische landen tijdelijk ophouden jihadist te zijn. Of hoe anders moeten we verklaren dat de overheid sommige mensen te gevaarlijk acht voor de Syrische bevolking, maar niet te gevaarlijk om tussen de Nederlandse bevolking te wonen?

Het Actieplan gaat hiermee volledig voorbij aan de digitale realiteit (sociale media, etc.) en expansiedrift van de Islamitische Staat. Niet vaak genoeg kan worden benadrukt dat IS heeft opgeroepen tot het plegen van aanslagen- ook in Nederland.  Wie zich aan een dergelijke beweging solidair verklaart mag worden beschouwd als gevaar voor de Nederlandse samenleving. Toch treedt hij voor de wet niet in vreemde krijgsdienst, hetgeen ook beleidsmakers niet zal zijn ontgaan. Desondanks lijkt het Actieplan ziende blind voor het gapende gat tussen beleid en realiteit.  Of zou het zijn dat men liever wegkijkt voor de complexiteit van ‘aansluiting’ in de praktijk?

Zoals eerder aangegeven draait alles om de definitie van aansluiting. Het is een hels karwei om te bepalen waar die grens precies ligt, toch is het van belang dat juist dit debat gevoerd wordt, het gebrek aan een duidelijke definitie vormt immers een zwakke schakel in het Actieplan. Maak niet de vergissing te denken dat het verbod op verheerlijking van en oproepen tot geweld de gaten in het plan kan dichten. De doelstellingen van IS nastreven en in de praktijk brengen beperkt zich niet louter tot het plegen van geweld. Veel taken -die nuttig zijn voor IS- kunnen in Nederland worden uitgevoerd, zonder hiermee de wet te overtreden. Denk hierbij aan het bekeren van individuen tot een salafistische vorm van de islam, dat staat een ieder vrij gelijk het vrij staat zieltjes te winnen voor de bevindelijk gereformeerde kerk. Deze vorm van aansluiting zoeken en creëren is niet strafbaar maar valt in sommige gevallen wel binnen het domein van een jihadistische beweging, die haar oorsprong vindt in de orthodoxe islam. Om dat beter te begrijpen moeten we weten wat de overheid precies bedoelt met radicalisering:

Radicalisering: een geesteshouding waarmee de bereidheid wordt aangeduid om de uiterste consequentie uit een denkwijze te aanvaarden en die in daden om te zetten. Die daden kunnen maken dat op zichzelf hanteerbare tegenstellingen escaleren tot een niveau waarop ze de samenleving ontwrichten, doordat er geweld aan te pas komt, het tot gedrag leidt dat mensen diep kwetst of in hun vrijheid raakt of doordat groepen zich afkeren van de samenleving.

De grens tussen orthodoxie en jihadisme is flinterdun, het is bijna niet aan te geven op welk moment iemand radicaliseert. Een geesteshouding waaruit blijkt dat het individu de uiterste consequenties van zijn denken accepteert en in daden omzet, dat is op nagenoeg elke orthodoxe gelovige van toepassing. Jehova’s getuigen die een ziek kind een bloedtransfusie ontzeggen, Joden die geslachtsdelen van een baby mutileren of Christenen die een slachtoffer van verkrachting abortus verbieden. De definitiebepaling van het Actieplan stelt verder als criterium dat er sprake moet zijn van ‘op zichzelf hanteerbare tegenstellingen’ die ten gevolge van de geesteshouding escaleren, tot een niveau waarop de samenleving ontwricht. Dit kan zijn door geweld, kwetsende uitingen of groepen die zich afkeren van de samenleving. Ook deze bepaling is op veel maatschappelijke ontwikkelingen personen van toepassing. Wie de Zwarte Piet discussie volgt zou bijna denken dat ook de geesteshouding van meneer Gario er een is die bereidheid tot het aanvaarden van de uiterste consequenties kent. Toch valt zijn actie prima te legitimeren met de wet op vrijheid van meningsuiting, geen weldenkend mens zal van mening zijn dat hij in het gevang thuishoort. Om nog maar te zwijgen over kwetsen als gevolg van een gemankeerde geesteshouding, religie’s vallen zowat over elkaar heen met veroordelingen van homoseksuelen, vrouwen die abortus ondergaan of atheïsten. De wetgever bedekt dat allemaal met de mantel der liefde, artikel 6 van de grondwet. Het recht dat gelovigen net dat beetje meer gelijk maak dan de ongelovige Thomassen onder ons. Geen openbare school zou ongestraft wegkomen met het weigeren van homoseksuele sollicitanten of leerlingen op grond van hun geaardheid, dit in tegenstelling tot bijzondere onderwijsinstellingen.

Eerder beschreef ik hoe het domein van IS en de rechten van de orthodoxe islam elkaar kruisen en over de ongrijpbaarheid van de term ‘radicaliseren’ en ‘aansluiting’. Op dit punt komen deze onderwerpen samen in verklarende vorm. Het is voor de overheid onmogelijk een werkbare (juridische) definitie van radicalisering te geven, omdat diezelfde overheid uitzonderingen creëert op haar eigen bepalingen. Een kalifaat uitroepen mag niet maar alle beginselen van het kalifaat in vereniging onderschrijven is beschermd door artikel 6 GW. De heiligverklaring van artikel 6 dwingt het kabinet met de rug tegen de muur, met als laatste strohalm het verbod op haatzaaien en verheerlijken van geweld. Pas als de melk overkookt kunnen we ingrijpen, alles wat tot dit punt leidt geniet grondwettelijke bescherming. Het ligt in de lijn der verwachting dat kwaadwillenden dit ook goed begrepen hebben, dat onder de vleugels van godsdienstvrijheid veel geoorloofd is. Dat ze nagenoeg ongrijpbaar zijn voor de wet. De grens tussen orthodoxie en jihadisme blijft nagenoeg onzichtbaar en de overheid kan daar niets aan doen.

Het spreekt voor zich dat de overheid wil voorkomen dat mensen gruweldaden plegen in het buitenland, maar het spreekt niet zo voor zich om diezelfde mensen in onze samenleving toe te laten. Ik heb zojuist betoogd dat de overheid met lege handen staat en daarmee de grensbewaking tussen orthodoxie en jihadisme over laat aan een alamerend onderbezette AIVD.

Interventie uitreis is daarmee in mijn optiek een uiteenzetting van onverstandig en immoreel beleid. De Nederlandse overheid wordt geacht te denken en handelen met het belang van de Nederlandse burger als hoogste prioriteit, dit beleid geeft weinig reden te veronderstellen dat het kabinet aan deze voorwaarde heeft voldaan. Zo lang we niet goed in beeld hebben wanneer iemand als radicaal danwel ongewenst beschouwd moet worden is er effectief geen sprake van beleid.

Aanpakken van verspreiders en ronselaars
‘indien gegronde vermoedens bestaan van aansluiting bij een terroristische strijdgroepering wordt strafrechtelijk ingegrepen’

Oude wijn in nieuwe zakken, dit hoofdstuk is veel van hetzelfde met uitzondering van artikel 20 dat toch wel het vermelden waard is. Artikel 20 is een onaangename potpourri van ambtelijke privacy-/burgerhaat en werkverschaffing voor het maatschappelijk middenveld. In het bijzonder sub.b trok mijn aandacht:

Mensen verstoren door jeugdzorg in het verhaal te betrekken, hoe komt deze maatregel in het Actieplan terecht? En dan nog wel in het kader van ‘verstoring’. Ik kreeg er een nare smaak van in de mond. Gelukkig komt ook de belastingdienst om de hoek kijken of er ergens nog een fraude te bespeuren valt. Potentiële jihadisten mogen het land niet uit en vervolgens bestoken we ze met ambtelijk geweld. Een beetje dom.

Radicalisering tegengaan
Een mozaïek van krachttermen waaronder ‘kenniscentrum’, ‘samenwerking met de islamistische gemeenschap’, ‘sleutelfiguren’, ‘vertrouwenspersoon’ en nog veel meer fraais. Wederom oude wijn in nieuwe zakken, we polderen ons immers al jaren een ongeluk. Wel nieuw in dit hoofdstuk is punt 27a. De overheid gaat mogelijkheden creëren om tegengeluiden te mobiliseren op o.a. sociale media. In de praktijk zal dat neerkomen op het uitdragen van een ánder soort islam dan de vorm die jihadisten belijden, is dat een taak voor de overheid?

De overheid gaat nog net niet op de kansel staan, maar het scheelt niet veel. Rondom moskeeën wordt een fijnmazig net van bureaucratische instellingen gespannen. Neem punt 22 c:  Lokale netwerken van sleutelfiguren die binnen de eigen gemeenschap gevoelige onderwerpen bespreekbaar maken (zoals vervreemding, radicalisering en jihadgang) worden verder uitgebouwd en getraind.

Het Actieplan benoemt dus een actieve campagne op sociale media om een tegengeluid te laten horen.(punt 27) Het blijft merkwaardig hoe de overheid zich opdringt, zeker wanneer we deze bemoeizucht vergelijken met het misbruikschandaal binnen de katholieke kerk. Ik kan me niet herinneren dat de overheid actief steun verleende aan een soortgelijke #notinmyname campagne namens en voor Nederlandse katholieken. Dat lijkt me een veelzeggend verschil.

Waarom moet de overheid bepalen welke meningen wel en niet gehoord worden binnen de islamitische gemeenschap? Waarom moet en zal de overheid een visie opdringen die de meerderheid, blijkens punt 22c, niet wil horen? Als het gevaarlijk is om vervreemding te bespreken, waarom doet de overheid dan niets aan de oorzaak van dat probleem?

Ook wordt een heus kenniscentrum opgezet, dat tot doel heeft de informatiepositie van het Rijk te verstevigen. Verder moet het centrum vroegtijdig radicalisering signaleren, monitoren en gemeenten van praktische ondersteuning voorzien. Dat lijkt me overbodig, we hebben de AIVD al net zoals het NCTV een kenniscentrum voor radicalisering is. Het kabinet kan beter het geld voor dit op te richten kenniscentrum bij de begroting van de AIVD voegen. Voorts is het opzetten van een kenniscentrum radicalisering nogal gratuit wanneer je zelf niet eens weet wat dat is.

Het kabinet zou er verstandig aan doen dit plan te herschrijven, maar niet nadat ze een groot debat entameert over de positie van religie in onze samenleving en hoe wenselijk het is deze groepen bij wet te privilegiëren. Doen we dit niet, dan zal er altijd sprake blijven van een schemergebied waarin de jihadist en spe kan doen en laten wat hem goed dunkt. Hij of zij gaat pas de grens over als de bereidheid tot het plegen van geweld zich duidelijk manifesteert onder de ogen van toezichthouders. Dat is geen plan van aanpak, dat is wachten tot er zich een ongedempte put aandient.