Op 17 juli stortte vlucht MH17 neer en het enige waarover we steeds meer zeker kunnen zijn, is dat de Boeing 777 van Malaysia Airlines met militaire middelen uit de lucht is gehaald. Er wordt vaak gesproken van een aanslag, maar strikt genomen is dat ook niet zeker. Er wordt namelijk regelmatig gezegd dat het de separatisten waren die ‘per ongeluk’ met een raket het vliegtuig uit de lucht schoten. Vooralsnog weten we ook nog niet of het überhaupt wel de separatisten waren. Nu, we weten het niet, maar we denken het wel. Dat is natuurlijk ook niet zomaar. De separatisten schoten al een tijdje vliegtuigen uit de lucht. Oekraïense militaire vliegtuigen. En soms op meer dan vijfduizend meter hoogte. Dat is een goede reden om de separatisten te verdenken. Maar een bewijs is het natuurlijk niet. Nog niet eens het begin ervan.

Verreweg de meeste Nederlanders dachten in eerste instantie dat het de separatisten waren, afgaande op een opinie-onderzoek van Maurice de Hond, kort na de ramp. De meeste journalisten in Nederland zullen ook nu nog zeggen dat het de separatisten waren, en de meeste politici in Nederland doen dat. Al uiten politici zich een stuk voorzichtiger. Maar is het daarom ook waar? Met die vraag ben ik dit boek begonnen. Of liever gezegd: met de twijfel over de ‘waarheid’ die in Nederland hing. Gaandeweg vond ik heel veel wat niet in dit plaatje paste. Voor een deel op het internet. Maar ook waren er officiële bronnen, zoals een persconferentie van het Russische Ministerie van Defensie en een rapport van Russische ingenieurs, waarin de theorie uiteen wordt gezet dat de Boeing 777 werd aangevallen met een Oekraïense straaljager, eerst met een boordkanon, daarna met een raket uit de straaljager. De Russen kwamen met satellietfoto’s van Oekraïense Buk-M1 installaties en met radarbeelden van mogelijk een Oekraïense straaljager, dicht in de buurt van MH17. Zij gaven hun data aan de Onderzoeksraad voor Veiligheid. Die liet in hun tussentijdse rapport weten dat ze het materiaal ontvangen hadden. De Onderzoeksraad gebruikte de Russische radargegevens om vast te stellen wanneer het toestel van de radar verdween. Maar verder deden ze er niets mee. Niet alleen geen woord over een raket, zoals vaak in de media is opgemerkt, maar ook geen woord over een straaljager.

Gisteren publiceerde Der Spiegel een uitgebreid interview met Fred Westerbeke, de Nederlandse hoofdofficier van justitie. Hij gaf daarin aan welke kant het onderzoek van het OM uit gaat. Hij prees de goede samenwerking met Oekraïne. Der Spiegel refereert aan een eigen bericht en stelt weer eens wat de Nederlandse media ook steeds stellen: dat de Duitse geheime dienst Amerikaanse satellietfoto’s had laten zien aan Duitse parlementsleden in een geheim overleg. Maar dat stond niet in het oorspronkelijk bericht in Der Spiegel, waar alle heisa over begonnen was. Daarin werd gesproken over analyses van satellietfoto’s die waren voorgelegd. De ARD, die ook lekte uit dat geheime overleg, had het zelfs over plausibele opties. Er waren dus gewoon scenario’s voorgelegd door de Duitse geheime dienst. Een heel normale procedure. Niets daarover in de Nederlandse media. Iedereen blijft hier maar hartstochtelijk geloven in die Amerikaanse satellietfoto’s die op een keer onze tunnelvisie moeten bevestigen. Nu, dat die Amerikaanse satellietfoto’s er zijn, dat staat wel vast. Er hing, zeggen de Russen althans, precies op dat moment namelijk een satelliet boven de rampplek. Maar wat zal daarop te zien zijn? Misschien helemaal niet zoveel, want er hing een dicht wolkendek, zo leren we uit het voorlopig rapport van de Onderzoeksraad. Maar het geloof in de satellietfoto’s houdt de spin overeind.

Over die Amerikaanse satellietfoto’s werd voor het eerst iets concreets gezegd in de brief die het kabinet vannacht naar de Kamer stuurde: Het OM heeft ze niet, en of het ooit mogelijk zal zijn dat het OM dit van de Amerikanen krijgt, is maar zeer de vraag! (PDF)

“Het is wenselijk dat het OM aanvullend materiaal verkrijgt vanuit de Verenigde Staten ten behoeve van het strafrechtelijke onderzoek. Dit neemt tijd in beslag, omdat het binnen de Amerikaanse wetgeving juridisch gecompliceerd is om inlichtingen over te dragen naar het strafrecht. Het OM heeft er alle vertrouwen in tijdig het relevante materiaal te verkrijgen.”

Er liggen, zei Westerbeke, nog twee opties op tafel. Een raket en een straaljager. Een raket is, zegt hij, het meest waarschijnlijk.

In de brief die vannacht van het kabinet kwam, wordt over het onderzoek van het OM iets anders gezegd:

“Het verdere onderzoek richt zich derhalve primair op de scenario’s een aanslag vanaf de grond dan wel een aanslag vanuit de lucht.”

Het kabinet refereert aan het interview in Der Spiegel, maar neemt de ‘waarschijnlijkheid van de raket niet over.’ Dat blijkt ook uit een ander, beetje krom en daarom ook niet erg duidelijk geformuleerd, fragment in dit antwoord:

“Zoals wij eerder in de stand van zakenbrief MH17 van 24 juli aan uw Kamer hebben gemeld, lijken de bewijzen zich op te stapelen dat het vliegtuig met een raket is neergehaald. Dat kunnen we nu niet met zekerheid zeggen, daarvoor moeten we de definitieve rapporten afwachten.”

‘Bewijzen’, dat is nogal een zwaar woord. En dat ze zich zouden opstapelen, dat maakt het nog indrukwekkender. Maar aan welke ‘bewijzen’ denkt de regering dan? Lijkt me een goede Kamervraag. Maar ik denk dat we het antwoord al kennen: eerst de onderzoeken afwachten.

Eerder sprak het OM na een persconferentie nog met meer zelfverzekerdheid over die raket. Is de focus van het OM aan het draaien van een raket naar een straaljager? Daar zullen ze in Kiev niet blij mee zijn.

Ik was ook benieuwd naar die vraag van Der Spiegel op de opmerking van Westerbeke dat een raket het ‘meest waarschijnlijk’ zou zijn. Die vraag zou simpelweg moeten luiden: Waarom? Maar die vraag kwam niet. Interessant is dat Westerbeke zei dat het OM Moskou verzocht heeft om de radardata waarop te zien zou zijn dat een Oekraïense straaljager vlucht MH17 benadert. Is het dan niet absurd, vraagt de interviewer van Der Spiegel, dat Oekraïne samen met het Nederlandse OM het onderzoek uitvoert? Westerbeke zegt dan: “Natuurlijk is dat een probleem. Maar we kunnen niet zonder hen.” Dat is volgens mij de crux. Het OM heeft een deal met Kiev. Wat die inhoudt, daarover zwijgt dit kabinet. Hoe moet zo ooit objectief de mogelijkheid onderzocht worden dat het een Oekraïense straaljager was? Hoe kan dit ooit een eerlijk onderzoek worden?

Het is mij tijdens het werken aan dit boek steeds meer gaan verbazen dat dit punt niet duidelijker op de agenda is komen te staan. Niet in de media, en eigenlijk ook niet in de politiek. Wat willen we nu eigenlijk? Willen we dat snel wordt geoordeeld dat de separatisten het hebben gedaan? Of willen we de waarheid? Met deze constructie is het onmogelijk om ooit tot een overtuigend rechtsproces te komen. Nou ja, snel gaat het sowieso niet worden, aldus Westerbeke. Voor 2016 zeker niet.

Nu zijn we dus in een moeras verzeild. Het OM blijft nog heel erg lang in stilte opereren. Af en toe zullen we kennelijk iets vernemen via een tussentijds interview, wat ik op zich al een merkwaardige constructie vind. De Onderzoeksraad komt volgend jaar met iets. Maar dat mag dus geen daderinformatie zijn. Het kabinet zal zich tot in de lengte der dagen verschuilen achter dit onderzoek. Mogelijk in de stille hoop dat het Oekraïense leger de rampplek zal heroveren. En dat er dan nog iets ligt.

De vraag is natuurlijk wat het parlement kan doen, behalve steeds weer vragen stellen die niet beantwoord worden, of met de bekende open deuren. Natuurlijk, dit parlement kan zo een dossier opbouwen, en ooit zal het vast wel tot een parlementaire enquête komen, als de politieke verhoudingen ernaar zijn.

Interessant vond ik het dat VVD Kamerlid Ingrid de Caluwé bij de laatste commissievergadering over MH17 opperde of het misschien geen idee was om de route langs de VN te volgen. Dat is ook wat Maleisië heeft voorgesteld. En Rusland. Althans iets in die richting. Blauwhelmen op de rampplek. Een VN onderzoekscommissie. Een speciale VN gezant. Misschien kan het onderzoek zo uit deze modderige sfeer van politieke deals getild worden. Misschien ook niet. Er zijn slechte ervaringen met de machteloosheid van de VN. Het kabinet heeft in elk geval laten weten niets te voelen voor de inzet van de VN, in het antwoord dat vannacht binnenkwam:

“Het Kabinet acht het niet opportuun om een discussie te entameren over een eventuele additionele VN-missie naar het rampgebied naast de reeds actieve OVSE-SMM. De kans dat hierover in de VN-Veiligheidsraad overeenstemming bereikt kan worden, is bovendien minimaal.”

Een inhoudsloos antwoord. En ik zou wel eens willen weten wie nu tegen de VN ter plaatse is. Toch niet de VS, mag ik hopen?

Geen enkele keer waarbij een burgervliegtuig met militaire middelen uit de lucht is geschoten, de laatste zestig jaar, is het tot een overtuigend rechtsproces gekomen. Dus de kans is sowieso zeer klein dat de waarheid ooit boven tafel komt.

De onderzoeksweg die nu is ingeslagen lijkt me een doodlopende. Er wordt alleen maar valse hoop mee gegeven aan de nabestaanden. Natuurlijk heeft de politiek niet de macht om dit onderzoek nog te stoppen. Maar de weg openen naar een derde, internationaal onderzoek, lijkt me nog de meest kansrijke optie. Nederland heeft altijd de mond vol van de VN, soms terecht, soms niet. Maar kunnen de koppen van de Nederlandse politiek nu eens dezelfde kant uit?